Wangsalan :
Wangsalan iku unèn-unèn saèmpêr cangkriman, nanging batangané kasêbut pisan.
Olehé nyêbutaké batangané iku ora kanthi mêlok ( ora dicêplosaké ), nanging kanthi têmbung kang sinandi, mung kasêbutaké sawanda utawa luwih, ana ing ukara candhaké.
Tuladha :
1.
--- Jênang séla, wadêr kali sêsondhéran
( apu ~ sêpat ).
--- Apuranta, yèn wontên lêpat kawula.
2.
--- Sayuk karya, wulung wido mangsa
rowang ( saiyêg ~ bidho ).
--- Sayêktiné, wit saking bodho kawula.
3.
--- Gêlang swédha, kancing
gêlung munggwin dhadha
( ali-ali ~ pêniti ).
--- Aywa lali, dèn nastiti barang karya.
4.
--- Jênu tawa, dhépoké Pandhita Durna
( tungkul ~ Sukalima ).
--- Ywa kêtungkul, ulah suka tan prayoga.
5.
--- Widèng galêng, putra Krêsna
Paranggrudha ( yuyu ~ Samba ).
--- Tyas rahayu, agawé tibaning wahyu.
Wangsalan wêrna lima ing ndhuwur iku siji-sijiné ngrong ukara, saukarané kadadéan rong gatra.
Gatra sapisan patang wanda, gatra kapindho wolung wanda.
Nanging wangsalan ing ndhuwur iku dudu golongané wangsalan kang edi-peni. Wangsalan kang èdi-pèni bakal katêrangaké.
Kajaba saka iku ora kabèh wangsalan dhapukané rong ukara, nanging uga ana wangsalan dhapukané saukara.
Tuladha :
1.
--- Nyaron bumbung, ngantos cêngklungên anggèn kula ngantu-antu rawuh panjênêngan ( saron bumbung = angklung ).
2.
--- Wah, Mas panjênêngan punika mila mbalung ula, brêgas saèstu.
( balung ula = ragas ).
3.
--- Yak, rak inggih botèn dados punapa, ingkang baku rak pêkên alit, mangsa sandéa karsa panjênêngan
( pêkên alit = wandé ).
4.
--- Mrica kêcut, muni kok bab sing ora nyata ( mrica kêcut = wuni ).
5.
--- Sêkar arèn lo Mas, sampun dangu-dangu, tumuntên rawuh mriki malih
( sêkar arèn = dangu ).
6.
--- Wong mung dialokaké mangkono baé kok mêntil kacang, banjur mbêsêngut
( pêntil kacang = bêsêngut ).
7.
--- Êmbuh ya, aku ora ngapêm landa, ora ngêrti kapan bisa têka kéné
( apêm landa = roti ).
8.
--- Kêndhal Jêram, inggih mênawi kêparêng ing panggalih.
( kêndhal jêram = sêrêng ).
9.
--- Balung gêni, bok mênawa aku mréné manèh liya dina ( balung gêni = mawa ).
10.
--- Sarung jagung, bobot-timbang rak ana awaku ( sarung jagung = klobot ).
11.
--- Balung janur, apa sida budhal saiki
( balung janur = sada ).
12.
--- Kancing gêlung munggwing dhadha, ya titènana baé ( kancing gêlung =
peniti ).
13.
--- Balung jagung Mas,
kêtanggêlan mênawi botèn sêdaya
( balung jagung = janggêl ).
14.
--- Wong iku sing dadi rak kawiné mbako, nyatané ( basa kawi mbako = sata ).
15.
--- Macan galak wulu warak, mangsa
borong ( barongan ).
16.
--- Lha sumangga mênawi badhé tindak kula dhèrèkakên, ulêr kambang satitahé kémawon Pak, botên ngaya ( ulêr kambang = lintah ).
Satitahé = alon-alonan
Wangsalan Èdi-pèni :
Wangsalan èdi-pèni iku kêna kapérang dadi loro yaiku :
1. Wangsalan wujud ukara siji. Wangsalan iki kadadéan saka rong gatra. Gatra kapisan 4 wanda, katra kapindho 8 wanda.
2. Wangsalan wujud ukara loro.
Wangsalan iki kadadéan rong ukara. Siji-sijining ukara, rong gatra. Gatra kapisan 4 wanda, gatra kapindho 8 wanda. Wangsalan èdi-pèni iku ukarané nganggo purwakanthi guru swara.
1. Wangsalan wujud ukara siji /saukara :
--- a.
Kapi jarwa ( kêthèk ), dakpêthèk mangsa luputa.
--- b.
Kawi banyu ( tirta ), nyata karangané Guru.
--- c.
Carang wrêksa ( pang ), nora gampang ngarang Basa Jawa.
--- d.
Kukus gantung ( sawang), daksawang sajaké bingung.
--- é.
Gayung sumur ( timba ), lamun kêmba aja mundur.
--- f.
Kêmbang ganyong ( midra, puspanyidra ), aja cidra marang aku.
--- g.
Bayêm arda ( latêng, klatêng ), putri antêng tur jatmika.
--- h.
Balung janur ( sada ), mangka usadaning nganggur.
--- i.
Rêca kayu ( golèk ), golèka kawruh rahayu.
--- j.
Wohing tanjung ( kêcik ), bêcik njunjung bapa-biyung.
--- k.
Jarum jala ( coban ), coba-coba ngikêt basa.
--- l.
Roning mlinjo ( êso ), sampun kêsêl nyuwun ngaso.
--- Pêpèngêt :
Têmbung ing jêro kurung aja diwaca, kuwi mung kanggo nudhuhaké batangané.
2. Wangsalan èdi-pèni wujud rong ukara :
Wangsalan èdi-pèni kang wujud rong ukara kang ditêrangaké ing kéné mung sing èdi-pèni dhéwé, yaiku sing dhapukané ukara :
--- a. Sabén wangsalan siji kadadéan saka rong ukara.
--- b. Sabên saukara kadadéan saka rong gatra.
--- c. Gatra kapisan 4 wanda, gatra kapindho 8 wanda.
--- d. Ukara kapisan ukara wangsalan, kudu wujud purwakanthi guru swara, lan têmbung ing wêkasan gatra kapisan, padha karo têmbung wiwitané gatra kapindho.
--- é. Ukara kapindho kêna wujud purwakanthi guru swara, cacahing wandané padha karo ukara kapisanan.
~~ Tuladha :
1.
--- Bayêm arga, argané ngrasuk busana
( latêng~bêsus )
--- Mari antêng, bêsusé saya katara.
2.
--- Kulik priya, priya gung Anjani putra
( manuk tuhu~Anoman )
--- Tuhu éman, wong anom wêdi kangélan.
3.
--- Têpi wastra, wastra kang tumrap
mustaka ( kêmadha~ikêt )
--- Para mudha ngudia angikêt basa.
4.
--- Kancing gêlung, gêlung kondhé
modhèl Bandhung ( susuk~ciodha )
--- Bésuk apa, damangé mring sastra
Jawa.
5.
--- Yaksa Déwa, Déwa Dewi lir danawa
( Btr. Kala~Btri. Durga ).
--- Kala mudha, bangkit ambéngkas
durgama.
6.
--- Carang wrêksa, wrêksa kang rinéka
janma ( pang~golèk )
--- Nora gampang, golèk kawruh mrih
kaonang.
7.
--- Ngréka puspa, puspa nêdhêng mbabar
ganda ( nggubah~mêkar )
--- Nggubah basa, mrih mêkar landhêping
rasa.
8.
--- Mong ing tirta, tirta wijiling salira
( baya~kringêt )
--- Sapa baya, bangêt ngudi basa Jawa.
9.
--- Ancur kaca, kaca kocak munggwing
nétra ( banyu rasa~têsmak )
--- Wong wruh rasa, tan mamak ing
tata-krama.
10.
--- Sayèng kaga, kaga krêsna mangsa
sawa ( kala~gagak )
--- Wong susila, lagaké anuju prana.
Kang kasêbut ing ndhuwur 10 warna wangsalan kang éndah dhéwé, maksudé nglungguhi wêwaton kang èdi-pèni.
Wondéné wangsalan kang sinawung têmbang uniné :
Pêtis manis, sariné kaca bênggala.
Aja ngucap, yèn durung wêruh ing rasa.
Iku uga kalêbu éwoning wangsalan kang èdi-pèni, sastra éndah, utawa basa pacakan, nanging kalah éndah karo kang tinulis 10 wangsalan ndhuwur mau.
Kajaba saka iku ana wangsalan kang batangané ora kasêbutaké, jalaran wong sing maca utawa sing krungu dianggêp wis ngêrti marang maksudé.
Amarga dianggep wis lumrah kêprungu ana ing pasrawungan padinan.
Kayata :
1.
Wah, éuk-ésuk kok wis mlaku-mlaku, sajaké arêp nggêntha dara ( apa arané gêntha dara ? ).
2.
Pak Guru barêng ngagêm agêman cara Jawa banjur mandhan rawa ( apa arané pandhan rawa ? ).
3.
Ah, éman têmên, ênom-ênom kok njangan gori ( apa arané jangan gori ? ).
4.
Wé hla njanur gunung têmên kowé, durung jam pitu wis budhal ( apa arané janur gunung ? ).
5.
Barêng wis dikandhani kok banjur ngrokok cêndhak ( apa arané rokok cêndhak ? ).
6.
Jênang gula lo, poma ! ( apa arané jênang gula ? ).
7.
Kutha gudhêg iku kasêbut kutha thêlênging pêrjuangan ( apa arané kutha gudheg ? ).
8.
Bapak lagi baé kondur saka kutha Bêngawan, malah durung nganti lukar agêman ( apa arané kutha Bêngawan ? ).
9.
Barêng krungu têmbang Jawa, bênêr larasé, trêp pathêté, éndah céngkoké, tur bêcik cakêpané, rak banjur ngêmbang durèn ( apa arané kêmbang durèn ? ).
10.
Ngunèni wong kok nganak cêcak têmên ( apa arané anak cêcak ? ).
Wangsalan kang kamot ing Kasusastran sinawung ing têmbang :
1. Sêkar Macapat Sinom :
--- Wêwangsalan roning kamal.
--- Pra anom dèn ngati-ati.
--- Wrêksa kang pinêtha janma.
--- Golèk kawruh kang sêjati.
--- Kulik priya upami.
--- Anganggoa rèh kang tuhu.
--- Kalpika pasrèn karna.
--- Gêgêlang munggwing dariji.
--- Aywa tinggal miwah lali pariwara.
~~~ Katrangan :
--- Godhong kamal = sinom.
--- Rêca kayu = golék.
--- Kulik lanang = tuhu.
--- Ali-ali pasrèn kuping = anting-anting.
--- Gêlang ing driji = ali-ali.
2. Sêkar Macapat Dhandhanggula :
--- Carang wrêksa ingkang jamang tambir.
--- Nora gampang wong mêngku nêgara.
--- Baligo amba godhongé.
--- Kudu santosèng kalbu.
--- Têngarèng prang andhêging riris.
--- Dèn tatag tranging cipta.
--- Sêndhang niring ranu.
--- Sasat ana ing palagan.
--- Kasang toya mênyan séta munggwing
ardi.
--- Yèn apês kuwirangan.
~~~ Katrangan :
--- Carang wrêksa = pang.
--- Jamang tambir = wêngku.
--- Baligo = labu.
--- Têngara pêrang =têtêg.
--- Mandhêgé riris = têrang.
--- Sêndhang nir ing banyu = asat.
--- Kasang toya = impês.
--- Mênyan séta = wlirang.
3. Sêkar Macapat Kinanthi :
--- Kinanthi liring pitutur.
--- Kênthang rambat mênyan putih.
--- Awasna dipun pratéla.
--- Nolèha wiranging wuri.
--- Cêcangkok wohing kalapa.
--- Kang dadi pathoking urip.
~~~ Katrangan :
--- Kênthang rambat = téla.
--- Mênyan putih = wlirang.
--- Wohing klapa = bathok.
4. Sêkar Macapat Asmaradana :
--- Sun lali-lali tan lali.
--- Sun kelipur saya brangta.
--- Sasolahé katon baé.
--- Gêmbili gung woh ing tawang.
--- Gêdêbugan wakingwang.
--- Jênang gamping rêca kayu.
--- Dalênjêt nggolèki dika.
~~~ Katrangan :
--- Gêmbili gung = jêbubug.
--- Jênang gamping = ênjêt.
--- Rêca kayu = golèk.
Wangsalan kang kanggo ing Karawitan :
1.
--- Trahing Nata, garwa Risang Dananjaya
--- Dèn prayitna, sabarang aywa sêmbrana.
2.
--- Jarwa Purwa, tunggal basané Baskara
--- Amiwiti, Sindhèn sêndhon ing
prasangga.
3.
--- Saji siswa, arané basa nawala
--- Nadyan lamong, nyalêmong tanpa
ukara.
4.
--- Ujung jari, balung Rondhoning kalapa
--- Kawêngkuwa, sayêkti dadya usada.
5.
--- Jarwa mudha, mudhané Sang Prabu
Krêsna
--- Mumpung anom, ngudi sarananing
praja.
6.
--- Téja tirta, atmaja Nata Rahwana
--- Kêkuwunging, karya rujiting wardaya.
7.
--- Jarwèng jalma, janma kang koncatan
jiwa
--- Wong prawira, mati alabuh nagara.
8.
--- Witing klapa, klapa mudha saupama
--- Saluguné, wong mikir sapadha-padha.
9.
--- Sêkar pisang, pisang sêsaji ing karya
--- Patut lamun, linulutan mring sesama.
10.
--- Janur gunung, ukuran bundêr pinola
--- Aywa lèrèn, yèn jangkané durung têka.
11.
--- Tirta maya, supaya anyar kinarya
--- Nênging driya, tan anggaling amung sira
12.
--- Kawis pita, kang lara kéntaring toya
--- Dèn sumarah, marang kang Maha
Kawasa
13.
--- Yaksa déwa, déwa dèwi lir danawa
--- Kala mudha, bangkit ambéngkas
durgama
14.
--- Barat madya, Sri Maha Prabu Pancala
--- Sun kêpèngin, ngèstu pada raja putra.
15.
--- Rubèng garwa, dhusta Wasi Jaladara
--- Kaya ngapa, agawé lara Wiyoga.
16.
--- Manis rêngga, satriya ing Lésanpura
--- Sêtyanana, yèn laliya marang sira.
17.
--- Jarwa néndra, naréndra yaksa
Ngalêngka
--- Rukun trêsna, dadya srana njunjung
bangsa
18.
--- Tirta maya, Supana anyar kinarya
--- Ninging driya, Tanna ngalih amung sira.
19.
--- Lalu mangsa, panusuling magut Yuda
--- Yèn kasèpa, mbantoni lara asmara
20.
--- Wêlut wisa, sawung alit liyan praja
--- Ywa ngrêsula, dadi Bantên ing Nagara
21.
--- Kawi Déwa, giwanging wulan purnama
--- Anjênthara, lumpat pasanging grahita
22.
--- Roning tanggung, bêbasan tanpa
maléca
--- Antêpana, budi têmên anarima
23.
--- Déwa tirta, wantahé amungu néndra.
--- Pra taruna, pangkal lêlabuh nêgara.
24. Lsp.
--- wjg --
-------> ana candhaké :
BAB : DASANAMA XI. 23. B.13.
0 comments:
Post a Comment